ص:2

ص:3

ص:4

آنان را اهل نماز سازند؟ روش هایی چون الگوپذیری، آسان پذیری، توافق ارزشی، محبت و مدارا، پاداش دهی و میانه روی نمونه ای از این دسته است که این پژوهش به آن پرداخته است.

هرچند تاکنون درباره نماز و دیگر فروع دینی، کتاب ها و نوشته های ارزشمندی نشر یافته است، ولی این مجموعه به دلیل نگاه نو، تدوین و دسته بندی مناسب برای برنامه سازان و برنامه ریزان رسانه، سودمند خواهدبود.

گفتنی است این اثر حاصل همکاری مشترک میان مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما با مرکز آموزش خواهران دفتر تبلیغات اسلامی قم است که خانم زهرا کریما آن را نگاشته و با مشاوره علمی جناب آقای داود رجبی نیا به بار نشسته است. با سپاس از ایشان و دست اندرکاران پژوهشی آن مرکز و کارشناسان مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، امید می بریم در پرتو تعامل علمی، شاهد شکوفایی آثار مشترک دیگری نیز باشیم.

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:5

ص:6

انسان زمانی می تواند به رستگاری برسد که با چیرگی بر کشش های نفسانی، قربانی کردن هوس ها، بریدن از وابستگی ها، خروج از ایستگاه های فکری و روانی، ترک خودبینی، بهره گیری از دین و دانش و تسلیم کردن خود به درگاه حق، در سکوی نماز، بانگ توحید و بندگی سر دهد.

نماز، کامل ترین پاسخ به عالی ترین نیاز انسان است. پس هر امری از مقدمات و هر رکنی از ارکان نماز، پاسخی است به یک نیاز؛ نیاز به پالایش جسم و جان، نیاز به اندیشه توحیدی، خروج از چاه طبیعت و درآمدن به صراط مستقیم، رهایی از خود، تقرّب به دوست و نیاز به تسلیم. وقتی معنا و مفهوم وضو را در حدّ درک نوجوان و جوان، به آن ها آموزش دهیم و برایشان توضیح دهیم که با وضو بودن، قدرت توجّه و تمرکز آدمی را افزایش می دهد و به پیشرفت تحصیلی کمک می کند، با وضو انس خواهند گرفت؛ زیرا در می یابند که وضو تنها شست وشوی ظاهری نیست.

انسان نمازگزار با شستن صورت، نمای اجتماعی خود را از هرگونه نظر ناصواب و نگاهی که رضای خدا در آن نباشد، پاک می کند. با شست وشوی دست ها، هر عملی را که در آن ریا باشد، از خود دور می سازد. با مسح سر،ذهن و اندیشه اش را از هر آن چه غیر خداست، پاک می گرداند و با باوری دوباره به شکوه کبریایی حق، سر خویش را در نهایت آزادگی و سرفرازی، برای تعظیم و تسلیم در برابر درگاه خالق یکتا، آماده می کند. با مسح پا نیز قدم های خود را از کج روی و هرزه گردی باز می دارد.

ص:7

بنابراین، شایسته است در همه انسان ها به ویژه کودکان و نوجوانان، نگرشی مثبت نسبت به نماز و شخصیت محبوب نمازگزاران به وجود آید تا آنان نیز با همانندسازی، به این امر مهم بپردازند. چون نماز، پرچم، عبادت ها و معراج مؤمنان است و به قربانی کردن همه خود محوری ها، تجلّی همه نیکی ها و زیبایی ها و شکوفایی انسان ها می انجامد، پدر و مادر، مربیان و هرکسی که می تواند الگوی فرزندان قرار گیرد، هنگام اقامه نماز باید محبت در کلام و رفتار، احترام و استواری شخصیّت، گذشت و مروّت، سخن گفتن به حق و عمل به عدالت را در خود جلوه گر سازند. این ها و ده ها راهکار دیگری که در این پژوهش آمده است، در برنامه سازی برای نهادینه کردن اقامه نماز در میان اقشار جامعه و جذب نسل کودک و نوجوان به این عمل عبادی مؤثر خواهدبود.

این مجموعه شامل چهار بخش است و هر بخش فصل های مختلفی دارد که در بخش اوّل، جایگاه والای نماز در میان عبادت ها و آثار وضعی آن بر روی فرد و جامعه، تبیین می شود و نقش عبادت در زندگی و روش های آن معلوم می گردد. در بخش دوم، اصول صحیح تربیت دینی کودک و نوجوان و تأثیر روابط درست و منطقی با فرزندان به استناد کتاب خدا و قول ائمه اطهار علیهم السلام آمده است.

در بخش سوم نیز به عوامل مؤثر بر پرورش دینی مثل خانواده، اجتماع (فرهنگ، دوستان، وسایل ارتباط جمعی...) پرداخته شده و در پایان، راهکارهای جذب کودک و نوجوان به نماز مانند: تشویق و تحسین، کردار

ص:8

نه گفتار، اخلاق خوش و اُنس با کودک و نوجوان، میانه روی و... آورده شده است.

ص:9

ص:10

پرورش در لغت به معنای پروردن و پروراندن است(1) و در اصطلاح، به فعلیت رساندن استعداد و به کمال رساندن فرد کمال گرا معنا می دهد. هنگام مقایسه آموزش با پرورش، به این نتیجه می رسیم که آموزش به دلیل حرکت تکاملی، شاخه ای از پرورش به شمار می آید. پرورش هم چنین به معنی ساخته شدن انسان و رسیدن او به کمال حقیقی خویش به گونه ای شناختی _ و نه علمی _ است.(2)

اگر پرورش به معنای شکوفایی استعدادها و رشد نیروهای ذهنی و اندامی باشد، مراکز دانشگاهی وظیفه آموزش آن را بر عهده دارند، ولی چنان چه به معنای نظم رفتاری، آداب اجتماعی ویژه و عادت یافتن به اجرای آن ها باشد، آموزش آن را هر قوم به گونه ای متفاوت مطرح می کند.

اگر پرورش به معنای دگرگونی های وجودی باشد، به گونه ای که پی آمدهای آن، رساندن خیر به خود و دیگران و رعایت ادب و حقوق است، گاهی «حکما» و گاهی «عرفا» آن را یاد می دهند، ولی بهترین، ژرف ترین و اصیل ترین نوع آن را «دین حق» آموزش می دهد. چنان پرورشی، گاه «ادب علمی» نام دارد، گاه «ادب مصاحبتی»، گاه «ادب نفسانی» و گاه «ادب مکتبی».

اگر چه این نام ها متفاوتند، ولی با یکدیگر هم ریشه بوده و هر کدام نمایشگر یک فضیلت هستند. با این حال، نقطه اشتراک همه دیدگاه های گوناگون در این زمینه، ضبط نفس، حسن رابطه نفس، قدرت داوری

ص:11

شایسته و نیکو به اجرا گزاردن برخورد است.(1)

ص:12

ص:13

خداوند حکیم هم زمان با آن که میل و غریزه های گوناگون را در انسان ها به ودیعت نهاده، وسیله ارضای آن را در خارج از وجودشان فراهم آورده است. اگر انسان به آب و غذا نیاز پیدا می کند، وسیله رفع تشنگی و گرسنگی او را بیرون از وجودش آفریده است. پروردگار، انسان را از گل پخته آفرید و از روح خود در او دمید و وی را به بقا، رسیدن به کمال و خلیفة اللهی علاقه مند ساخت. آن گاه در بیرون، راهنمایی اش را برای رسیدن به مقصد بر عهده گرفت.

قالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی. (طه: 50)

گفت: خدای ما کسی است که به همه موجودات جهان، نعمت بخشیده و سپس آن ها را به کمال راهنمایی کرده است.

خداوند حکیم با فرستادن پیامبران، بندگان خود را به راه تعالی و تکامل درآورد تا گوساله سامری را به جای خدای یگانه، نپرستند و راه درست عبادت کردن را بیاموزند.

ص:14

ص:15

آدم از بی بصری، بندگی آدم کرد

گوهری داشت، ولی نذر قباد و جم کرد

یعنی از خوی غلامی ز سگان پست تر است

من ندیدم که سگی پیش سگان سر خم کرد

فساد جوامع نیز بیش تر از پرستش غیر خدا و گرایش به مادیات سرچشمه می گیرد.

ص:16

ص:17

ص:18

ص:19

در قرآن نیز آمده است:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری حَتّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ. (نساء: 43)

ای کسانی که ایمان آورده اید! در حالی که مست هستید، به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می گویید.

هم چنین امام صادق علیه السلام فرمود:

مَن صلّی رکعتَینِ یَعلَمُ ما یقولُ فیهما انصرف و لَیسَ بَینَهُ و بَینِ اللّه ذَنبٌ اِلا غَفَر لَهُ.(1)

هر کس دو رکعت نماز بخواند، در حالی که بداند (با چه کسی سخن می گوید و) چه می گوید، گناهش بخشیده می شود.

ص:20

عبادی را در برابر آنان انجام دهند تا کودکان و نوجوانان از کارشان الگو برداری کنند.

ص:21

ص:22

می کند. برای نمونه، امام حسین علیه السلام حتی ظهر عاشورا در میدان مبارزه و در برابر تیرهای دشمن، نماز را به پا داشت.

در مورد دیگر پیشوایان معصوم علیهم السلام نیز آمده است که هنگام نماز، چهره شان رنگ می باخت و در برابر پرسش حیرت زدگان می فرمودند:

جاء وَقتَ الصَّلاة، وَقتُ اَمانةٍ عَرَضَها اللّهُ عَلَی السَّمواتِ وَ الارضِ و الجِبالَ فَابَینَ اَنْ یَحْمِلْنَها و اَشفَقْنَ منها.(1)

هنگام نماز فرا رسیده است؛ هنگام باز پس دادن امانتی که خدا بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کرد، ولی آن ها از پذیرش آن سر باز زدند و ترسیدند.

در آیات قرآن نیز فرد بی نماز، اهل جهنم شمرده شده است:

ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ. (مدثر: 42 و 43)

به دوزخیان می گویند: چه چیز شما را به جهنم در آورد؟ می گویند: ما از نمازگزاران نبودیم.

اهمیت این امر در اسلام تا آن جاست که به پدران و مادران سفارش می کند فرزندان خود را پیش از سن تکلیف (7 _ 8 سالگی) به نماز خواندن وادار کنند و گاهی اگر لازم شد، در برابر بی اعتنایی آن ها، خشونت نشان دهند.(2)

با توجه به موارد یاد شده، روشن است که اگر بخواهیم جامعه ای با ایمان و فرزندانی خو گرفته با نماز و مصون از تهاجم فرهنگی داشته باشیم، باید کودکان را به این عبادت مهم تشویق کنیم تا هر چه بیش تر به

ص:23

نماز و عبادت علاقه مند گردند. این مهم نیز به شناخت دقیق ما از روحیه و ویژگی های کودکان بستگی دارد که در بخش های آینده، راه های رسیدن به آن و جذب کودکان به نماز را به تفصیل بیان خواهیم کرد.

ص:24

مرّاتٍ فما عَسی اَن یَبقی عَلَیه مِنَ الدّرنِ.(1)

نماز هم چون جوی آب گرمی است که انسان روزی پنج بار خود را در آن شست و شو می دهد و دیگر چرکی در او باقی نمی ماند.

ص:25

مَوضِعُ الصَّلاةِ مِنَ الدّینِ کَمَوضِعِ الرَّاسِ مِنَ الجَسَدِ؛(1)نماز به منزله سر نسبت به تن است.

الصَّلاةُ مِفتاحُ الجَنَّةِ؛(2) نماز کلید بهشت است.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز فرموده است:

وَ الصّلوةَ تَنزیها عَنِ الکِبرِ؛(3) نماز داروی تکبر است.

دریافتیم که فطرت آدمی با عبادت سرشته است و این عبادت و خضوع در برابر ذات یگانه پروردگار، مایه سازندگی و رسیدن او به تکامل خواهد بود. نماز نیز والاترین عبادت ها به شمار می رود که نمایانگر حضور فقر مطلق در برابر کمال مطلق است. این عبادت در همان حال که آدمی را از تیرگی نفس و خود پرستی بیرون می آورد، به اوج ملکوت می رساند. افزون بر آن، نماز، ملاک ارزش آدمی و شاخص پذیرش دیگر عبادت ها شمرده می شود. امام صادق علیه السلام فرموده است:

اِن قُبلَت قُبِلَ ما سِواهَا و اِن رُدَّت رُدَّ ما سِواها.(4)

اگر نماز پذیرفته شود، دیگر عبادت ها نیز پذیرفته می شود و اگر نماز پذیرفته نشود، دیگر عبادت ها نیز پذیرفته نمی گردد.

ص:26

پرورش باید با برنامه ریزی اجرا شود تا نتیجه بخش باشد. همان گونه که در بخش پیشین گفته شد، اگر هدف مربّی یا پدر و مادر، علاقه مند کردن فرزند به نماز باشد، ضروری است که:

1. ویژگی های کودک را به درستی بشناسد.

2. با اصول و آیین پرورش به خوبی آشنا باشد.

3. برنامه و شیوه های ویژه ای را برای این کار برگزیند.

چون این پرورش باید از زمان خردسالی آغاز شود، در این فصل برآنیم تا ابتدا ویژگی های جسمی کودک را بشناسیم و سپس به نیازهای روحی و روانی او بپردازیم.

کودک، زندگی وابسته ای دارد و با سرپرستی و ولایت دیگران زندگی می کند. گفته های دیگران به شدّت در کودک تأثیر می گذارد؛ زیرا طرح، فکر و بینش شناخته شده و منسجمی از خود ندارد. کودک بسیار رنگ پذیر و انعطاف پذیر است و در راه ساخته شدن شخصیتش، با دگرگونی های زیادی رو به روست. قلمرو سنی کودک، از زمان تولد تا دوازده سالگی را در بر می گیرد.(1)

ص:27

یاد شده را تأیید می کند:

َ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ.(بقره: 233)

مادران باید دو سال کامل فرزندان خود را شیر بدهند، برای آن کس که بخواهد فرزند را کامل شیر دهد... .

بعضی از روان شناسان، دو سال اول زندگی را یک مرحله شمرده و آن را به دو دوره نوزادی و کودکی تقسیم کرده اند. دوره نوزادی از تولد آغاز می شود و تا دو هفتگی ادامه می یابد و پس از آن را تا دو سالگی، کودکی می نامند.

ص:28

کودک در همان ساعت های آغازین تولد، محرک های پیرامونش را درک می کند و این محرک ها بر روی او اثر می گذارد. از این رو، در شرع مقدس اسلام سفارش شده است که پس از تولد کودک، در گوش راست او، اذان و در گوش چپش، اقامه گفته شود.

گفتنی است برانگیختگی آغازین نوزاد، به هیجان هایی مانند: خشم، نفرت و ترس (در حدود 6 ماهگی) تبدیل می گردد. واکنش در برابر محبّت نیز پیش از دوازده ماهگی و حسادت نزدیک به هجده ماهگی دیده می شود. در این جا لازم است به بررسی برخی ویژگی های دوران کودکی بپردازیم.

ص:29

مال خود به دیگران خودداری می کنند.

6. رفتار دستوری: از سه _ چهار سالگی به بعد، رفتاری دستوری در او پیدا می شود و به همه حتی پدر و مادرش نیز امر و نهی می کند.(1)

پدر و مادر و مربّی با توجه به این ویژگی ها می توانند بهترین بهره را از این دوران ببرند و با راهنمایی کودک به سوی مقصد دلخواه، صفت های اخلاقی و انسانی را در او رشد دهند. آنان با توجه به تقلید پذیری کودک باید بکوشند در برابر او نماز بخوانند. هم چنین با دیدن نخستین کنش کودک در ادای رکوع و سجده، باید او را تشویق کنند تا از همان کودکی، زمینه دل بستگی وی را به نماز فراهم آورند.

ص:30

هم چنین کودک در شش سالگی از این که دیگران اشتباه های او را یادآوری کنند، می رنجد. کودک در چنین دوره ای، زود آزرده خاطر و دلسرد می شود و نیازمند ستایش است. بیش از گذشته، از بزرگ سالان تقلید می کند و در رفتار و گفتار دیگران دقیق می شود تا آگاهی های بیش تری به دست آورد و رفتارهای جدیدی را بیاموزد.

این کنجکاوی کودکان می تواند هشداری برای پدر و مادران باشد تا رفتار و گفتار خود را بیش تر کنترل کنند و به ویژه مراقب روابط زناشویی خود باشند؛(1) زیرا در این دوران افزون بر حسّ کنجکاوی، دل بستگی کودک به مادر و پدر به ویژه مادر زیاد است و بیش ترین برداشت ها را از رفتار ایشان می کند. البته رعایت این گونه مسایل و رفتارها به سن ویژه ای اختصاص ندارد و پدر و مادر همیشه باید این مسایل را رعایت کنند. این مسأله در سخنان پیشوایان دینی ما نیز به چشم می خورد.

امام باقر علیه السلام فرمود:

ایّاکَ وَ الجِماع حَیْثُ یَراکَ صَبی بان یَحْسُنَ اَنْ یَصِفُ حالُکَ.(2)

از عمل زناشویی در حالی که کودکی می نگرد و می تواند برای دیگران شرح دهد، بپرهیز.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز فرموده است:

لا یُجامِعُ الرّجُلٌ اِمرأتُهُ وَ لا جارِیَتُهُ فِی البَیتِ صَبِی فَاِنَّ ذلِکَ مِمّا یُورِثُ الزِّنا.(3)

ص:31

مرد نباید با همسر یا کنیزش در اتاقی که کودکی باشد، هم بستر شود؛ زیرا این کار سبب زناکار شدن کودک خواهد شد.

از دیگر ویژگی های این سن، پیدایش روحیه استقلال خواهی کودک است. او در این دوره به گونه ای ذاتی، به استقلال گرایش پیدا می کند و خود را برای رو به رو شدن با مشکلات آماده می سازد.(1)

متأسفانه بسیاری از پدران و مادران نه تنها به پرورش استقلال و اعتماد به نفس فرزندان کمک نمی کنند، بلکه با سرزنش و عیب جویی، روح استقلال خواهی را در آنان از میان می برند، از نوآوری های کودک جلوگیری می کنند و او را دلسرد می گردانند. این کار سبب می شود کودکان در بزرگ سالی و هنگامی که از پدر و مادر خویش جدا می شوند، در زندگی آینده با حوادث و دشواری هایی روبه رو گردند. پس بهتر است که پدر و مادر به ندای استقلال خواهی کودکان پاسخ مثبت دهند، کارها و مسئولیت هایی را به آنان واگذار کنند و در صورت نیاز، یاریگر و مدد کارشان باشند.

فرزند خُرد را به مشقّت بزرگ کن

کز زحمت است هر که به راحت رسیده است

امام کاظم علیه السلام فرمود:

ص:32

یُسْتَحَبُّ غَرامَةُ الْغُلاُمِ فی صِغَرهِ لَیکُونَ حَلیما فی کِبرِهِ.(1)

خوب است طفل در کودکی با سختی ها آشنا شود تا در بزرگی، بردبار باشد.

ص:33

7 _ رشد: کودک رشد شناختی پیدا می کند. او می تواند جزء و کل، بزرگ و کوچک، زشت و زیبا و ردیف کردن را درک و بازگو کند.

8 _ مقایسه: وضع خانوادگی خود را با هم سالان و خویشان مقایسه می کند.

9 _ گرایش به مذهب: در این دوره، شوق مذهبی در کودک زیاد است. او به انجام واجبات و شرکت در مجالس دینی دل بستگی پیدا می کند. این دوره، زمانی است که باید گناه و ثواب را به او شناساند و اگر گناهی انجام داد، باید او را ادب کرد و از مجازات خداوند ترساند.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

رَحِم اللّهُ مَنْ اَعانَ وَلَدُهُ عَلی بِرِّهِ _ (قال قُلْتُ کَیْفَ یُعینُهُ عَلی بِرّه؟ قال:) یَقْبَلُ مَیْسُورَهُ وَ یَتَجاوَزُ عَن مَعْسُورِه و لا یُرهِقُه و لا یَخُرقُ بِهِ.(2)

خداوند رحمت کند پدری را که فرزندش را در راه نیکوکاری کمک کند. (راوی پرسید: چگونه؟ حضرت فرمود:) آن چه در توان اوست بپذیرد، کار سخت را به او وا نگذارد. او را به گناه وادار و تشویق نکند، به او دروغ نگوید و در برابر دیدگان او، کار احمقانه انجام ندهد.

هنگامی که دوره پیش از دبستان به پایان می رسد، مفاهیم اخلاقی به تدریج نزد کودکان به شکلی گسترده تر نمود می یابد. در دوره دبستان، این گستردگی مفاهیم به اوج خود می رسد و کودک با استفاده از قدرت

ص:34

تعمیم، از مفاهیم اخلاقی شناخت بیش تری پیدا می کند، در حالی که در دوره پیش، مفاهیم اخلاقی، برای او معانی محدود و معیّنی، داشتند.

در این دوران، پدر و مادر و مربیّان پرورشی می توانند نماز، نیایش و واجبات دینی را به فرزندان خود آموزش دهند و در این مورد نباید کوتاهی کنند؛ زیرا این دوره جزو دوران زندگی خردگرایانه کودک است و او تلاش دارد خود، همه چیز را بررسی و آزمایش کند. چون کودک در این دوره، برهان پذیر است هر سخن منطقی را می پذیرد.

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم از پدران آخرالزمان شکایت دارد و می فرماید:

... لا یَعْلَمُونَهُمْ شَیئا مِنَ الْفَرائِضِ... و رضوا عنهم به عرض یسیرُ من الدنیا.(1)

... [پدران] واجبات دینی را به فرزندان خود نمی آموزند... و به [سهم] ناچیزی از امور مادی دنیا در مورد آنان قانع و راضی هستند.

هم چنین ایشان فرموده است:

مُرُّوا صِبیانَکُم بِالصَّلوةِ اِذا بَلَغُوا سَبْعا.(2)

هنگامی که کودکان شما به هفت سالگی رسیدند، به آنان دستور بدهید که نماز بخوانند.

برای پرورش و سازندگی کودک به ویژه علاقه مند کردن او به نماز، ابتدا باید ویژگی های جسمی و روحی وی را به خوبی بشناسیم. سپس با

ص:35

اصول کلی و جزئی پرورش آشنا شویم تا بتوانیم در این راه، موفقیت کامل را به دست آوریم.

ص:36

ص:37

اساسی پرورش را برای آن ویژگی ها بیان می کنیم. آن گاه به توضیح برخی اصول مربوط به روش های جذب کودکان به نماز خواهیم پرداخت. (1)

از آن جا که آدمی با توانایی و گنجایش های وجودی گوناگونی آفریده شده است، در هر دوره از زندگی، روحیه و توانایی جسمانی ویژه ای پیدا می کند. بنابراین، برای پرورش او، به کارگیری اصول و باید و نبایدهای ویژه ای لازم است. به عبارت دیگر، «اصل» در این جا به معنای قواعدی عام برای پرورش انسان است که از شناخت حقیقت و جنبه های وجودی انسان سرچشمه می گیرد.

از کجا آمده ام، آمدنم بهر چه بود

به کجا می روم آخر ننمایی وطنم (2)

پیش از پرداختن به این اصول، در آغاز باید ویژگی های آدمی یا به عبارتی، مبانی وجود او را شناخت و آن گاه اهداف آفرینش او را در نظر گرفت.

برای مثال، اگر به مبنایی به نام ناتوانی در انسان ها پی ببریم، در راه پرورش، از همگان تکلیف یکسان نخواهیم خواست، بلکه در آن جا، تکلیف هر کس به اندازه توانایی او خواهد بود.

ص:38

ص:39

بازخوردی که به هم می دهند، بر یکدیگر تأثیر می گذارند. (1)

محیط اجتماعی نیز در دگرگونی یا یکسان سازی رفتارها و نوع نگرش به ارزش ها تأثیر مهمی دارد، ولی متأسفانه برخی از کارشناسان، برخورد پدر و مادر را تنها عامل تأثیر گذار در رفتار فرزندانشان می شمارند و به محیط نامناسب اجتماع توجهی ندارند. این در حالی است که تأثیر آن چه کودکان از محیط خود می گیرند، از آن چه از پدر و مادر خود می آموزند، کم تر نیست. بنابراین، برای زدودن پاره ای از رفتارهای نادرست و ایجاد کردارهای مطلوب باید میان عوامل تأثیر گذار در انسان هماهنگی ایجاد کرد. افزون بر تلاش برای اصلاح اجتماع، می توان از روش های زمینه سازی و الگوسازی بهره برد.

ص:40

گفتنی است تغذیه نوزاد با شیر مادر یا دایه نیز باید با ایجاد زمینه های معنوی همراه باشد. در مورد مادر، از وضو ساختن و ذکر نام خدا هنگام شیر دادن و در مورد دایه، از انتخاب زن مسلمان و خردمند، می توان نام برد. افزون بر آن، گشاده دستی در فراهم ساختن ساز و برگ و محل زندگی خانواده به ویژه فرزندان باید مورد توجه قرار گیرد.

همه این موارد ناظر به ایجاد شرایط مناسب و زمینه های باروری روحی است که امکانات لازم برای شکل گیری دلخواه روح فرد از جهت جسمی، اخلاقی و روانی را فراهم می آورد. برای نمونه، می تواند او را به خدا، نماز و ارتباط با آفریدگار خود مشتاق سازد.

ص:41

در وجود رسول خدا، برای شما الگوی نیکویی است.

اگر مربّی در راه پرورش کودک تلاش کند وی را با خانواده های مذهبی و کودکان پای بند به دستورهای اسلامی به ویژه نماز آشنا کند و زمینه ارتباط او را با این گونه خانواده ها فراهم سازد، کودک به طور ناخودآگاه، به نماز و واجبات دینی دل بستگی پیدا می کند.

این روش از شیوه های عینی و کاربردی آموزش و پرورش است و بر جان و دل فرزندان می نشیند. کودک در سال های نخست زندگی به طور هم زمان از پدر، مادر، اطرافیان و هم بازی های خود الگو می پذیرد و هنگامی که به سن نوجوانی رسید، از دوستان و شخصیت های اجتماعی، فرهنگی و معنوی، الگو می گیرد.

اگر پدر و مادر، آموزگاران، مربیان و شخصیت های جامعه بکوشند رفتار درست و سازنده را در برابر دیدگان کودک و نوجوان به نمایش بگذارند و الگوسازی کنند، می توانند شخصیت نوجوان و جایگاه اجتماعی وی را دگرگون سازند و او را به گونه ای عینی پرورش دهند. بنابراین، همه آنان باید در اصلاح رفتار و اخلاق خود بکوشند؛ زیرا اخلاق و رفتار ایشان، الگوی رفتاری کودک و نوجوان است.

مولوی، روش الگوسازی را بنا بر گفته امیرالمؤمنین علی علیه السلام در قالب تمثیلی زیبا چنین بیان می کند: «زنی سرآسیمه نزد امام علی علیه السلام آمد و گفت: فرزندم بالای ناودان رفته و با خطر سقوط روبه رو است. امام علی علیه السلام فرمود: کودکی را بر پشت بام ببرید تا کودک بر ناودان رفته، پایین آید.» مولوی این داستان را چنین به نظم درآورده است:

ص:42

یک زنی آمد به پیش مرتضی

گفت: شد بر ناودان طفلی مرا

گرش می خوانم، نمی آید به دست

ور هِلم، ترسم که افتد او به پَست

نیست عاقل تا که دریابد چو ما

گر بگویم کز خطر سوی من آ

هم اشارت را نمی داند به دست

ور بداند، نشنود؛ این هم بدست

از برای حق شمایید ای مهان

دستگیر این جهان و آن جهان

زود درمان کن که می لرزد دلم

که به درد از میوه دل بگسلم

گفت: طفلی را بر آور هم به بام

تا ببیند جنس خود را آن غلام

سوی جنس آید سبک ز آن ناودان

جنس بر جنس است عاشق جاودان

زن چنان کرد و چو دید آن طفل او

جنس خود، خوش خوش بدو آورد رو

سوی بام آمد ز متن ناودان

ص:43

جاذب هر جنس را هم جنس دان (1)

ص:44

ص:45

ص:46

اندازه بر شفّافیت و نفوذ مفاهیم و معانی در شنونده خواهد افزود. به اشتباه و با ابهام سخن گفتن به منزله پایمال کردن معانی است. چنین نیست که اگر محتوا برجسته باشد، در هر قالبی به چشم آید. مربّی نباید در نمایش معانی خویش، هر واژه ای را که زودتر از واژه های دیگر به ذهنش رسید، به کار گیرد، بلکه باید در کنار توجه به محتوا، بکوشد تعبیرهای زیبا بیافریند. گاه یک تعبیر خوب به تنهایی، هم وزن یک کتاب، در خود سخن جا داده و اثرش در آدمی پایدار و پر دوام است.

گفته شد که با توجه به ویژگی جذبه حسن در آدمی، باید از اصل آراستگی استفاده کرد و به دلیل جذبه احسان در او، باید از اصل بخشش در راه پرورش وی بهره جست. خداوند حکیم، خود، در جایگاه پرورش انسان، با او با بخشش و نیکی بسیار رفتار کرده و حتی مهربانی ورزیدن را بر خود واجب گردانیده است:

کَتَبَ عَلی نَفْسِهِ الرحمة. (انعام: 11)

خدا رحمت را بر خود واجب ساخته است.

هم چنین در قرآن آمده است:

اگر بخشش و مهربانی خدا، در دنیا و آخرت شامل حال شما نبود، به سبب آن چه انجام دادید، مجازات سختی به شما می رسید. (نور: 14)

پس بر اساس اصل بخشش، رفتار مربّی نباید به رفتار کودک و نوجوان وابسته باشد، بلکه باید بر پایه اصل بخشش و مهربانی از سوی خود او به کار رود. با توجه به این اصل، می توان از چهار روش پرورشی بخشایش، توبه، مژده دادن و پاداش دادن سخن گفت.

ص:47

ص:48

ص:49

اساس این اصل از این قرار است: تکلیف به اندازه توانایی، آگاه سازی و مجازات به اندازه اشتباه.

ص:50

آن ها برحذر می دارد. در حقیقت، باید او را پند دهند. پند دادن نیکو از روش های پذیرفته شده در آموزش و پرورش است. پند، گفتار سنجیده ای است که برای آگاهی دادن و دعوت به نیکی و درستی و از سر خیرخواهی و دل سوزی، به نرمی بیان شود.

کودک و نوجوان برای داشتن زندگی سالم، نیازمند آگاهی و ارشاد هستند و از آن جا که همواره دچار فراموشی و خودخواهی می شوند، بسیاری از واقعیّت ها بر آنان پوشیده می ماند. از این رو، گاهی بدون آگاهی، به کاری دست می زنند که پایان آن پشیمانی است.

خداوند دانا به پیامبر بزرگ اسلام دستور داده است که مردم را با نیکو پند دادن به پذیرش دین فرا خواند:

اُدْعُ الی سبیل ربّکَ بِالحِکمَةِ وَ المَوعِظَةِ اَلْحَسَنَةِ. (نحل: 125)

[آنان را] با دانش و پند نیکو به سوی پروردگارت دعوت کن.

به راستی، پند باید با نرمی و بیان حکایت و داستان همراه باشد به ویژه برای نوجوانان که روحیه های ویژه ای دارند.

ص:51

هم چنین مربّی برای مجازات ممکن است به سرزنش بپردازد و حتی در برخی موارد در این کار زیاده روی کند که کاری ناپسند است و باید از آن پرهیز کرد.

ص:52

وسیله کرامت اکتسابی انسان را فراهم سازد.توانایی ها و ناتوانی های شخص در احساس عزّت نفس او ریشه دارد. از این رو، روش های پرورشی باید با توجه به نقش هر یک از این دو طرح شود تا از هر یک برای حفظ عزت نفس بهره گیریم.

در این جا، با توجه به توانایی ها، از روش «ابراز توانایی ها» و با نظر به ناتوانی ها، از روش «تغافل» سخن می گوییم:

ص:53

وَ اَمّا بِنعمِةِ رَبِّکَ فَحدِث. (ضحی: 11)

و نعمت خدایت را آشکار کن.

باید دانست همان گونه که مربّی امکان نمایش توانایی های کودک و نوجوان را فراهم می آورد، باید او را با حد و مرز آن ها نیز آشنا سازد؛ زیرا ممکن است فرد، کاری را انجام دهد که از توان او بیرون باشد. در این صورت، چنین فردی نه تنها خود را به سختی افکنده، بلکه عزت خود را نیز پایمال کرده است. این رنج بیهوده، زاده جاه طلبی است و بهای آن، وا گذاشتن پرهیزکاری خواهدبود.

ص:54

بر این اساس، هرگاه رفتار تأمل برانگیزی را دیدیم، باید آن را به گونه درستی توجیه کنیم، مگر آن که بر اساس دلایل موجود، راه هر گونه توجیه پسندیده ای بسته باشد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرموده است:

رَحِم اللّه مَنْ اَعانَ وَلَدهُ عَلی بِرّه وَ هُو اَنْ یَعفُو عَن سَیّئَتِهِ وَ یَدْعُوا لَهُ فیما بَینَهُ و بَینَ اللّه ُ. (1)

خدا رحمت کند کسی را که فرزندش را در انجام کار نیک یاری دهد؛ بدین صورت که از اشتباهش درگذرد و برای آن چه میان او و خدایش رخ داده است، دعا کند.

بنابراین، زمانی که راه های توجیه مربّی بسته شد و اطمینان یافت که از شخص اشتباهی سرزده است، زمان تغافل فرا می رسد. در این هنگام، بزرگی و عزت مندی شخص باید با تغافل از اشتباه او حفظ شود.

بر اساس اصل تغافل، مربّی پس از آن که راه های توجیه را بر خود بسته دید، باید به توجیه های شخص گردن نهد، گرچه از نادرستی آن ها اطمینان دارد. مربّی نباید به این وسوسه تن دهد که پذیرش توجیه ها و بهانه تراشی های کودک یا نوجوان، زیرکی اش را نزد او خدشه دار می کند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آن قدر در پذیرش بهانه تراشی های منافقان پیش رفت که آنان، وی را به کنایه گوش شنوا خواندند، ولی خداوند در پاسخ آنان فرمود:

قُل اُذنُ خَیرٍ لَکم. (توبه: 61)

ص:55

بگو: این گونه گوش شنوا بودن به حال شما بهتر است.

تغافل نه تنها نشانه سادگی مربّی نیست، بلکه مایه بزرگواری او نیز به شمار می رود. پس این شیوه به عنوان شیوه ای فرع بر اصل عزّت، نوجوان و مربّی را در شرایطی عزّت آفرین قرار می دهد.

امام علی علیه السلام فرموده است:

عَظِّمُوا اَقدارَکُم بِالتَّغافُل عَنِ الدَّنی مِنَ الاُمورِ. (1)

منزلت خویش را از راه تغافل نسبت به امور پیش پا افتاده، بزرگ دارید.

ص:56

در این آیه «یُحِبُّهم» پیش از «یُحِبُّونَهُ» آمده است؛ یعنی نخست از ابراز محبت خدا به انسان و سپس از ابراز محبت آدمی نسبت به خدا سخن می گوید. این مسأله نشان می دهد که ابراز محبت مربّی به دل بستگی نوجوان جهت می دهد و نتیجه آن، پیدایش شیفتگی ژرفی در نوجوان نسبت به مربّی است. هنگامی که این شیفتگی به وجود آمد، می توان با ابراز محبت، فرد را به انجام کاری تشویق کرد یا با خودداری از محبت، به ترک کاری وا داشت.

هرچه کودک بزرگ تر می شود به ویژه در دوران بلوغ، احساس مهرورزی و محبت خواهی در او افزایش می یابد. از این رو، برای سالم ماندن شخصیتش، باید در خانه، مدرسه و اجتماع، گرمی و محبت ببیند. لازم است که پدر و مادر، آموزگاران و مربیان، مهرورزی را بر دیگر امور مقدم دارند و از این راه، پرورش فرزند را آسان گردانند.

قرآن کریم درباره روش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

فِبَما رَحمَةٍ مِنَ اللّه ِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَو کُنتَ فَظّا غَلیظَ الْقَلبِ لانفضّوا مِنْ حَولِک. (آل عمران: 159)

پس به برکت رحمت الهی، با مردم، نرم خو و مهربان شدی و اگر تندخو و سخت دل بودی، [مردم] از پیرامون تو پراکنده می شدند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز فرموده است:

اَحبُّوا الصبیانَ وارحَمُوهم. (1)

کودکان را دوست بدارید و به آنان مهربانی کنید.

ص:57

هم چنین آن حضرت می فرمود:

اَکْثِرُوا مِنْ قُبْلةِ اولادکم فاِنّ لکم بکل قُبلَةٍ دَرَجةً فی الجنّةِ ما بین کُلِّ درَجةٍ خَمسَ مِاَئةِ عام. (1)

فرزندانتان را بسیار ببوسید؛ زیرا با هر بوسه، در بهشت برای شما درجه ای خواهد بود که میان هر درجه، پانصد سال راه فاصله است.

مولوی نیز در مورد برجا ماندن محبت در روح و جان چنین سروده است:

از محبت، تلخ ها شیرین شود

از محبت، مس ها زرین شود

از محبت، دُردها صافی شود

از محبت، دردها شافی شود

از محبت، مرده زنده می شود

از محبت، شاه بنده می شود

این محبت هم نتیجه دانش است

کی گزافه بر چنین تختی نشست (2)

امام صادق علیه السلام می فرماید:

اذا اَحْبَبْتَ رَجُلاً فَاَخْبِرهُ بذالک فَاِنّه اَثْبتَ لِلمَوَدَة بَینَکُما. (3)

اگر محبت کسی را در دل داری، به او نشان بده؛ زیرا ابراز محبت سبب می شود که دوستی شما استوارتر گردد.

ص:58

در دین اسلام نیز «مهر و کین» که همان تولّی و تبرّی است، در جریان پرورش، نقش بزرگی ایفا می کند.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

هَلِ الدّینُ اِلاّ الحُبُّ و البُغض. (1)

آیا دین جز دوستی و دشمنی است؟

هم چنین آن حضرت فرموده است:

کُلُّ مَن لَمْ یُحِبْ عَلَی الدّین وَ لَمْ یَبغُض عَلی الدّینِ فَلا دینِ لَه. (2)

کسی که برای دین، دوستی نکند و برای دین خشمگین نشود، دین ندارد.

مهر و کین، ویژگی مهمی در پرورش اسلامی است که اگر پدر و مادر، کودک را به این سو رهنمون سازند و او را انسانی دل بسته خدا و اهل بیت پرورش دهند، کودک زودتر به هدف خویش خواهد رسید؛ زیرا آزمندی از لوازم دل بستگی و شتاب کردن از لوازم آزمندی است.

برای پرورش درست و انجام دگرگونی های لازم اخلاقی، باید از اصولی کلّی پیروی کرد که به منزله راهکار، تدابیر آموزشی و پرورشی ما را هدایت کنند. پس با شناخت ویژگی های عمومی انسان (مبانی)، بهتر می توانیم به نیازهای ذاتی او پی ببریم. در این صورت، بر اساس اصولی که برای برآوردن آن مبانی ذاتی و نیازها وضع می شود، تربیت آسان و روانی خواهیم داشت و مربّی نیز می تواند با استفاده از روش های ویژه یاد شده، به هدف پرورش دست آید.

ص:59

ص:60

فشار رحم، ویژگی های شیمیایی و سلامت یا نقص فیزیکی آن، غذا و دوای مادر در دوران حمل، سلامت یا بیماری او، روحیه و حالاتش همه در کودک تأثیرگذارند. (1)

ص:61

پیوسته در حال آموختن هستند و نسبت به هر چیز تازه ای که فرا می گیرند، احساس تازه ای پیدا می کنند. بدیهی است زمانی که برداشت ذهنی انسان از یک موضوع، با احساسی خوشایند و مطلوب همراه باشد، زمینه ایجاد نگرش یا آمادگی روانی مثبت و زاینده فراهم می آید.

از این رو، باید زیباترین و خوشایندترین زمان های کودک و نوجوان، هنگامی باشد که بزرگ ترها به ویژه پدر و مادر، برای نماز خواندن آماده می شوند. هنگامی که کودک بارها چنین رفتار زیبایی را در پدر و مادر خود ببیند، احساس بسیار لطیف و خوشایندی در روانش نمایان می شود و به نماز گزاردن، دل بستگی پیدا می کند. (1)

یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ. (اعراف: 31)

ای فرزندان آدم! هنگام نماز، زینت های خود را برگیرید.

ص:62

خانواده هایی معمولی هستند که دغدغه آموزش و پرورش دینی فرزندان را ندارند و خانواده های مذهبی، در دسته سوم جای می گیرند.

گفتنی است دسته اخیر خانواده ها نیز به طور کامل موفق نیستند؛ زیرا برنامه ریزی مشخصی ندارند. اینان گاه به تشویق دست می زنند و گاهی با تنبیه پیش می روند، در حالی که برای رسیدن به نتیجه دلخواه بهتر است الگوی عملی فرزندان خود باشند و با ایجاد ارتباط کلامی و عاطفی با آن ها، زمینه گرایش آنان را به رفتار مذهبی فراهم آورند.

بی تردید، همه کودکان به گونه ای ذاتی، زمینه پذیرش و انجام تکالیف مذهبی را دارند، ولی آن چه اهمیت دارد، چگونگی شیوه های آموزشی این روش الهی است. به دیگر سخن، اگر ما بتوانیم به گونه ای شایسته و دلخواه رفتارها یا تکالیف مذهبی را به کودکان نشان دهیم، آنان به گونه ای طبیعی و با رضایت قلبی، آن رفتارها را خواهند آموخت.

اگر نیک بنگریم، مذهب عاملی برای تأمین نیازهای فطری انسان و نماز، کامل ترین پاسخ به عالی ترین نیاز او است. پرورش احساس مذهبی، کاری بس ظریف و حسّاس است که اگر به طور اصولی به آن پرداخته شود، بسیار ساده و آسان خواهد بود. احساسات و عواطف، در پرورش احساس مذهبی، تکوین شخصیت، تنظیم هدف و برنامه های زندگی و روابط فردی و اجتماعی، مهم ترین نقش را دارد.

مهر و محبت یکی از نیازهای اساسی انسان ها به ویژه کودکان و نوجوانان است. آنان به طور طبیعی نیازمند نوازش و مهرورزی هستند. بررسی های روان شناسان نشان داده است که مهر ورزیدن به کودک، عامل

ص:63

مؤثری در رشد و سلامت روانی و شخصیت اوست و بی توجهی به این نیاز اساسی و طبیعی، بزرگ ترین دلیل ناهنجاری ها و نابسامانی های روانی و دین گریزی آنان خواهد بود. اگر خانواده ای، دین را با چاشنی شیرینِ مهر بیامیزد، نه تنها فرزندان این شیرینی را هیچ گاه فراموش نمی کنند، بلکه به آموزش های دینی و انجام واجبات الهی مشتاق تر و دل بسته تر خواهند شد.

هرگاه شناخت انسان نسبت به پدیده ها و مسایل گوناگون با احساسات ناخوشایند همراه باشد، نتیجه ای جز پیدایش احساس نفرت، وازدگی و بازدارندگی نخواهد داشت که دگرگونی چنین نگرشی نیز نیازمند تلاش بسیار خواهد بود. سرانجام این که آشنایی پدر و مادر با فنون پرورش درست شاید بزرگ ترین عامل در کشش و دل بستگی فرزندان به عبادت و معنویات باشد.

ص:64

علمی و ادبی یک قوم یا ملت است. (1)

فرهنگ یکی از عواملی است که می تواند کودک و نوجوان را تحت تأثیر قرار دهد. به دلیل همین تأثیرگذاری، برخی صاحب نظران اجتماعی بر این باورند که برای از میان بردن بزه کاری ها، باید فرهنگ عمومی جامعه را تقویت کنیم. به دیگر سخن، اگر بخواهیم آمار زندانیان را کاهش دهیم، باید مؤسسه های آموزشی و کتاب خانه ها را افزایش دهیم. افلاطون بر این باور است که «اگر آدمی بداند زندگی خوب چیست، خلاف اخلاق، عمل نمی کند». (2)

افزون بر فرهنگ عمومی، فرهنگ دینی در اجتماع و خانواده نیز باید مورد توجه ویژه قرار گیرد؛ زیرا جامعه ای که بر مبنای باورهای مذهبی استوار باشد، می تواند فرزندانی سالم و شایسته را پرورش دهد که از ناهنجاری های اجتماعی به دور باشند.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم با دیدن برخی کودکان فرمود: «وای بر فرزندان آخرالزمان! از روش ناپسند پدرانشان. گفته شد: یا رسول اللّه! از پدران مشرک؟» ایشان فرمود: «نه، از پدران مؤمن که واجبات و وظایف دینی را به فرزندان خود نمی آموزند و به امور ناچیز مادی برای آنان قناعت می ورزند. پس من از آنان بیزارم و آنان نیز از من بیزارند». (3)

ص:65

آری، پدر و مادری که تنها به خوراک و پوشاک فرزندان خود می اندیشند و به فرهنگ دینی آنان بی توجه هستند، مورد نفرین پیامبر قرار می گیرند.

ص:66

علی علیه السلام می فرماید:

وَ اسْکُنِ الْأَمْصَارَ العِظَامَ فَإِنَّهَا جِمَاعُ الْمُسْلِمِینَ، وَ احْذَرْ مَنَازِلَ الْغَفْلَةِ وَ الْجَفَاءِ وَ قِلَّةَ الْأَعْوَانِ عَلَی طَاعَهِ اللّه ِ. (1)

در شهرهای بزرگ ساکن شو؛ زیرا مسلمانان در آن جا گرد هم هستند [که از آنان می توان راه سعادت و نیکبختی را آموخت] و بپرهیز از جاهایی که سبب غفلت و فراموشی [از یاد خدا] و ستم ورزیدن [به نیکان] و کاهش همراهان به بندگی خداست.

ص:67

و لیکن مدتی با گُل نشستم

کمال هم نشین در من اثر کرد

وگرنه من همان خاکم که هستم

بررسی های تجربی نشان داده است که کودکان در بسیاری موارد از دوستان تأثیر می پذیرند. روشن است که اگر دوستان کودک یا نوجوان، افرادی دین دار و با نماز باشند و به این امر اهمیت دهند، او نیز به سمت نماز گرایش پیدا می کند. در مقابل، چنان چه دوستان وی از خانواده های بی نماز باشند، به دلیل گرایش آدمی به باطل، او نیز به سمت آن ها کشیده خواهد شد.

امام علی علیه السلام فرموده است:

قَارِنْ أَهْلَ الْخَیْرِ تَکُنْ مِنْهُمْ، وَ بایِنْ أَهْلَ الشَّرِّ تَبِنْ عَنْهُمْ. (1)

هم نشین نیکان شو و از آنان باش. از بدان دوری کن و از آنان نباش.

همان گونه که می دانیم، زمینه لغزش ها در نوجوانان فراهم است. از این رو، گاه تلاش شبانه روزی و چندین ساله پدر و مادری که کوشیده اند فرزندی پاک، بی آلایش، پرهیزکار و با نماز پرورش دهند، به دلیل حضور نوجوان در محیط های آلوده و تماس او با افراد بی بند و بار، به هدر می رود. بنابراین، یک فرد منحرف در میان کودکان و نوجوانان، می تواند بسیاری از آنان را به آلودگی بکشاند. بر این اساس، رسول خدا

ص:68

صلی الله علیه و آله وسلم فرموده است:

اَلمَرءُ عَلی دینِ خَلیلِه. (1)

انسان بر دین دوست خود است.

البته مراقبت خانواده در دوران نوجوانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. متأسفانه برخی خانواده ها یا از اهمیت چنین مراقبت هایی غافلند یا به دلیل گرفتاری های گوناگون، توجه چندانی به این مسایل حیاتی نشان نمی دهند. برخی خانواده ها نیز به دلیل اطمینان بیش از اندازه به فرزندان نوجوان خود، گمان می کنند که فرزندانشان ویژگی خاصی دارند. این خوش بینی ناشی از ناآگاهی ایشان است؛ زیرا انسان هر اندازه پاک و وارسته باشد، هم چنان در معرض لغزش و خطاست به ویژه در دوران نوجوانی که تجربه کافی ندارد.

در مقابل اینان، خانواده هایی قرار دارند که نسبت به فرزندان خود بسیار بدبین هستند. مراقبت شدید چنین خانواده هایی، حساسیت منفی فرزندانشان را برمی انگیزاند و آنان را به لجاجت می کشاند. نوجوان در این دوران، خواهان محبت ورزی دیگران و محبت کردن به اطرافیان است. دوستان شایسته، این نیاز عاطفی او را برآورده می سازند و با رهایی وی از تنهایی، زمینه ساز رشد عاطفی و اجتماعی او می شوند. بنابراین، محروم کردن فرزند از دوستی با هم سالان، روشی ناپسند و خطر آفرین است. سرانجام آن که، پدر و مادر باید با دقت و حساسیتی ویژه از دور بر ارتباط

ص:69

فرزندان خود با دوستانشان نظارت داشته باشند، ولی از زیاده روی در این زمینه خودداری کنند.

ص:70

کادَ الفَقرُ اَن یَکُونَ کُفْرا. (1)

نزدیک است که فقر به کفر بیانجامد.

غذای مناسب نه تنها در رشد بدن، بلکه در ساختمان روحی و روانی آدمی نیز تأثیرگذار است و سوء تغذیه در بازده کار انسان اثر خواهد گذارد. تغذیه گاهی ممکن است سبب سستی بدن و کندی کار و گاه موجب حرکت و شتاب شود. تغذیه در عواطف و احساسات نیز تأثیرگذار است؛ یعنی ممکن است آن را رونق دهد یا به رکود کشاند.

رابطه اقتصاد با دین داری به ویژه نمازخوان شدن فرزندان به گونه ای است که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

اللهم بارک لَنا فی الخبزِ، فَلَولا الخبز ما صلّینا و لا صُمنا. (2)

خدایا! به نان ما برکت بده که اگر نان نبود، نماز نمی خواندیم و روزه نمی گرفتیم.

ص:71

ای پیامبران! از غذاهای پاکیزه بخورید و کار شایسته انجام دهید که من به آن چه انجام می دهید، آگاهم.

با توجه به این که نوع تغذیه در روحیّه انسان تأثیرگذار است و غذاهای گوناگون، آثار اخلاقی متفاوتی دارند، روشن می شود که تغذیه از غذاهای پاکیزه و انجام کردار شایسته، با یکدیگر ارتباط دارند. (1)

لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری حَتَّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ. (نساء: 43)

در حالی که مست هستید، به نماز نزدیک نشوید، تا زمانی که بدانید چه می گویید.

این آیه هنگامی فرود آمد که برخی مسلمانان در حال مستی به نماز می ایستادند و عبارت های نماز را اشتباه می خواندند!

امام علی علیه السلام فرمود:

اذا مُلِی ءَ البَطنُ عَن المُباح، عَمِی القَلبُ عَنِ الصَّلاحِ. (2)

وقتی شکم پر گردد، قلب از درک حق باز می ماند.

امام باقر علیه السلام فرموده است:

لا تَقُم اِلَی الصَّلوةِ مُتِکاسِلاً وَ لا مُتِناعِسا وَ لا مُتِثاقِلاً فَانِّها مِن خِلل النِّفاقِ. (3)

با حالت کسالت، تنبلی، چرت و سنگینی معده، نماز مخوان؛ که چنین نمازی [فاسد است و فساد آن] از تباهی های دورویی است.

فلسفه سخن امام این است که چنین کسی برای قرار گرفتن در محضر پروردگار، آمادگی جسمی و روحی ندارد، ولی با دو رویی وا نمود می کند

ص:72

که برای نماز آمادگی دارد. (1)

بنابراین، تأثیر تغذیه حلال بر روح و جان آدمی، برای آمادگی وی و برپا داشتن نماز حقیقی و پذیرش آن از دیدگاه آیات و روایات، امری انکارناپذیر است.

امام علی علیه السلام می فرماید:

وَ اعْلَمْ اِنَّ جَمیعَ اَعْمالِکَ تَبَعٌ لِصَلوتِکَ. (2)

بدان که تمام کارهای تو پیرو نماز تو است.

ص:73

فراهم خواهد شد». (1)

پس هرگاه افراد جامعه به ویژه کودکان و نوجوانان پی ببرند که حاکمان و مدیران کشورشان به مذهب و اصول آن پای بند هستند، آنان نیز همان گونه رفتار خواهند کرد و به سلامت روششان امیدوار خواهند شد.

ص:74

ص:75

عنوان کودکی نمازخوان به دیگران بشناسانیم و کارهای او را به اسم نماز بستاییم. برای نمونه بگوییم: چون کودک نمازخوانی هستی، خدا به تو کمک می کند یا آفرین به تو که نمازخوان شده ای و بهشتی خواهی شد و خدا از تو راضی است... .

هم چنین باید کودکانی را که به سنّ تکلیف نرسیده اند، تشویق و تأیید کنیم و ناتوانی های آنان را به رُخشان نکشیم. تأکید بر نکات مثبت رفتاری کودکان، اعتماد به نفس و احساس ارزشمندی را در کودکان می آفریند و آنان با آمادگی و شهامت، می توانند در انجام مسئولیت های خود پیروز شوند. چنان چه در مورد نماز سخت گیری کنیم و بر ناتوانی های آنان انگشت بگذاریم و آن چه را انجام می دهند، به درستی تشویق نکنیم، نسبت به نماز، احساس ناخوشایندی پیدا خواهند کرد.

امام رضا علیه السلام فرموده است:

وَاعْلَمْ اَن الغُلامَ یُؤخَذ بِالصّیامِ اِذا بَلَغَ تِسْعَ سِنینَ عَلی قَدرِ ما یُطیعُهُ فَاِنْ اَطَاقَ اِلی الظُّهرِ اَوْ بَعدَهُ صام اِلی ذاکَ اَلْوَقتْ فَاذِا غَلَبَ عَلَیه اَلجُوعُ و اَلْعَطَشُ اَفْطَرَ وَ اِذا صامَ ثَلاثَةَ اَیامٍ فَلا تأخُذُه بالصّیام الشّهرِ کلّهِ. (1)

هنگامی که پسر بچه به نُه سالگی رسید، به اندازه توانش روزه می گیرد. اگر تا ظهر و پس از آن تاب آورد، تا آن زمان را روزه بگیرد. پس هنگامی که تشنگی و گرسنگی بر او چیره شد، [می تواند] افطار کند و هنگامی که سه روز روزه گرفت، [می تواند] ادامه ماه را روزه نگیرد.

ص:76

ص:77

ص:78

امام علی علیه السلام فرموده است:

الدّاعی بِلا عَملٍ کَرّامی بِلا وَتَرٍ. (1)

دعوت کننده بی عمل مانند تیرانداز بدون تیر است.

مربّی باید الگوی عملی سخنی باشد که از آن دفاع می کند. طبیعی است که عمل او باید شایسته، محکم و استوار باشد. برای نمونه، پدر و مادر و مربیان باید هنگام نماز همه کارهای خود را کنار نهند و با شنیدن اذان، به سرعت آماده نماز شوند. این رفتار، زمینه ساز آموزش عملی دین به کودکان و نوجوانان خواهد شد و هیچ گاه از فکر و جانشان بیرون نخواهد رفت.

ص:79

اساس انگیزه های خود، آگاهانه و بدون هیچ گونه جبر و فشار روانی و کم ترین فشار ذهنی و خستگی، همه حواس خود را متوجّه رفتار مورد نظر می کند. (1)

یکی از عوامل مهمّ پرورش دینی، همانندسازی و الگوسازی است. گفتنی است فرد با کسی همانندسازی می کند که با او پیوند عاطفی برقرار کرده باشد. پس هرقدر پیوند عاطفی میان فرد و الگو بیش تر باشد، ویژگی ها و صفات بیش تری از او را در درون خود نهادینه می کند. ناگفته نماند که این همانندسازی، ممکن است فرد را در سیر بهنجاری یا نابهنجاری هدایت کند. در مجموع باید گفت: الگو، اصلی برای شدن است. (2)

کودکان نسبت به رفتار الگوهای دلخواهشان، دل بستگی و کنجکاوی ژرفی دارند، ولی باید توجه داشت که به گفته موریس دبس: «کنجکاوی کودک، دارای رنگی از یگانگی عاطفی است و آن عبارت از گونه ای احساس یگانگی نموداری با فعالیت های دیگران است. ساده ترین نمونه این احساس یگانگی در تماشاگران فوتبال دیده می شود. کسانی که به گونه ای ژرف، جریان بازی را دنبال می کنند، هنگام تماشای بازی، بدون اراده، حرکت پا و بدن بازیکنان را با پا و بدن خود در هوا مجسّم می کنند. در این جا همدلی، واکنش اثرپذیرانه و احساس یگانگی، واکنشی حرکتی

ص:80

است». (1)

درباره تأثیر مثبت الگو در شکل گیری شخصیّت انسان، سخنان فراوانی گفته شده است. در این جا یادآوری خاطره ای مربوط به یکی از عارفان بزرگ می تواند نمونه ای نیکو برای این موضوع باشد:

«روزی از سهل شوشتری که از عارفان بزرگ و اهل کرامت بود، پرسیدند: چگونه به این مقام رسیدی؟ او در پاسخ گفت: من در کودکی نزد دایی ام زندگی می کردم. هنگامی که هفت ساله بودم، نیمه شب به دستشویی رفتم. در برگشت، دایی ام را دیدم که رو به قبله نشسته، عبایی به دوش کشیده، عمامه ای دور سرش پیچیده و سرگرم نماز خواندن است. از حالت او خوشم آمد. کنارش نشستم تا نمازش تمام شد. آن گاه از من پرسید: پسر چرا نشسته ای؟ برو بخواب. گفتم: از کار شما خوشم آمد و می خواهم پهلوی شما بنشینم. گفت: نه! برو بخواب. رفتم و خوابیدم. شب بعد نیز از خواب بیدار شدم. هنگامی که از دستشویی بر می گشتم، باز هم دایی ام را در آن حال دیدم و کنارش نشستم. به من گفت: برو بخواب. گفتم: دوست دارم هرچه شما می گویید، من نیز تکرار کنم. او گفت: یک مرتبه بگو «یا حاضر و یا ناظر». من هم تکرار کردم، سپس به من گفت: برای امشب کافی است، حالا برو بخواب.

این کار چند شب تکرار شد و من هر شب عبارت «یا حاضر و یا ناظر» را چند بار تکرار می کردم. کم کم وضو گرفتن را هم آموختم و پس

ص:81

از وضو می نشستم و هفت مرتبه «یا حاضر و یا ناظر» را می گفتم. سرانجام کار به جایی رسید که من بی آن که نزد دایی ام بروم، خودم پیش از اذان صبح بیدار می شدم. پس از نماز، تسبیح در دست می گرفتم، پیوسته ذکر را تکرار می کردم و از این کار خود لذت روحانی می بردم تاکنون» (1).

گفتیم که کودک به اشخاصی هم چون دایی، خاله، عمه و پدر و مادر خود توجه دارد و از نظر رفتار عاطفی که با او داشته اند، به کارهای آنان سخت کنجکاو و دل بسته می شود و همانندسازی می کند. چهره گشاده ایشان همراه با لبخند، مایه کشش کودک به آنان می شود و نتیجه آن در نوجوانی، در دل بستگی به عبادت، دین داری و رفتن به مسجد نمایان خواهدشد.

مربّی بزرگوار با این آگاهی که دوره کودکی، دوران بازی، آقایی و مهرخواهی است و طولانی شدن نماز، ممکن است از خوشایندی آن بکاهد، به کوتاه ترین زمان بسنده می کند و کودک هم با احساس زیبا و لطیف خود، آرزوی تکرار دوباره همین تجربه خوشایند را دارد. (2)

ص:82

2. آمادگی برای سخن گفتن به اندازه ای که بتواند عبارت های نماز را هرچند به گونه ای ناقص بگوید.

3. آمادگی عاطفی؛ یعنی کودک در آن حال از پدر و مادر یا دیگران خشمگین نباشد. اگر کودک درحال ترس، اضطراب، کینه و تهدید از کتک خوردن یا ترس از حمله حیوانات باشد، نماز برایش لذّت بخش نخواهدبود.

ص:83

آنان گرایشی ایجاد شد، زمینه انجام برخی مستحبات را برایشان فراهم سازند.

ص:84

ص:85

ص:86

و اطمینان و اعتماد به بخشایش او و ادراک حق. (1)

اگر بخواهیم فرزندانی منظّم، با ادب، پرکار و رها از ویژگی های زشت پرورش دهیم و سبب افتخار خود، آنان و جامعه اسلامی مان شویم، لازم است آن ها را دل باخته نماز سازیم.

امام خمینی رحمه الله می فرمود:

نماز را کوچک حساب نکنید. نماز و سایر احکام برای تربیت شماست، برای هدایت شماست. (2)

در قرآن، واژه نماز (صلاة) و مشتقاتش، 114 بار به کار رفته و در 15 مورد به آن امر شده است. در کتاب «چهارصد سخن پیرامون نماز» آمده است: «بر خلاف تصور بعضی که نماز را تکرار می دانند، نماز نردبان ترقی است. هرچه با حضور قلب بیش تری خوانده شود، انسان بالاتر می رود». (3)

استاد مطهری نیز در این باره می نویسد:

هر اندازه ایمان مذهبی انسان بیش تر باشد، بیش تر به یاد خداوند است و هر اندازه انسان به یاد خداوند باشد، کم تر معصیت می کند. معصیت کردن و نکردن دایر مدار علم و آگاهی نیست، دایر مدار غفلت و تذکر است. به هر اندازه که انسان غافل باشد، خدا را فراموش کرده و بیش تر معصیت می کند و به هر اندازه خداوند بیش تر در نظرش باشد، معصیت کم تری می کند. عبادت برای آن است که انسان زود به زود به یاد خدا بیافتد و یادآوری هرچه بیش تر باشد، انسان بیش تر پای بند اخلاق و

ص:87

حقوق خواهد بود. (1)

با نگاه از این زاویه و توجه به جنبه پرورشی و پاک سازی نماز، یکی از رازهای پافشاری اسلام بر آن و معرفی نماز به عنوان پایه ایمان را می توان بازداشتن جامعه اسلامی از زشتی ها و پاک سازی اخلاقی مسلمانان دانست.

اِنَّ الصَّلوة تَنهی عَنِ الْفَحشاءِ وَ الْمُنکَرِ. (عنکبوت: 45)

به درستی که نماز[،انسان را] از کار ناشایست و ناپسند باز می دارد.

علامه طباطبایی می فرماید:

نماز شامل ذکر خداوند است و این ذکر، ایمان به وحدانیت خداوند، رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و روز جزا را به نمازگزار تلقین می کند و نیز او را وادار می کند که از خدا استعانت بجوید و با روح و بدن خود متوجه او شود. نماز، انسان را از فحشا و منکر باز می دارد. (2)

به طور کلی باید گفت:

نماز، رهایی از تنبلی و تن پروری است.

نماز، رهایی از حواس پرتی و بی توجّهی است.

نماز، رهایی از نژادپرستی است.

نماز، رهایی از چاپلوسی است.

نماز، رهایی از پرستش بت ها است.

ص:88

نماز، رهایی از همه ویژگی های زشت و برخورداری از صفات خدایی است.

نماز، رهایی از گناه و تباهی است.

نماز، رهایی از زندگی سخت است.

نماز، رهایی از زندان تن است.

نماز، رهایی از حصار جهان ماده و منتقل شدن به عالم ملکوت است.

نماز، رهایی از خود و پیوند با خدا است.

نماز، رهایی از خشم و سخط پروردگار است.

نماز، رهایی از سخت جان کندن است.

نماز، رهایی از عذاب برزخ است.

نماز، رهایی از کوری روز رستاخیز و عذاب روز حساب است.

نماز، رهایی از آتش دوزخ و رسیدن به خوشبختی بهشت است. (1)

ص:89

«یک نماز با جماعت، بهتر از چهل سال نماز فرادا در خانه است». پرسیدند: یک روز نماز؟ فرمود: «بلکه یک نماز». (1)

اکنون در پاسخ به این پرسش که «چرا برخی به نماز جماعت نمی روند؟» باید گفت شرکت نکردن افراد در نماز جماعت، دلیل های گوناگونی دارد که به بیش تر آن ها نباید توجه کرد. هرچند شایستگی علمی و اخلاقی پیش نماز، آموزنده بودن محیط مساجد و برخورد شایسته و احترام آمیز با شرکت کنندگان در نماز به ویژه کودکان و نوجوانان، در جذب آنان به این کانون یگانگی و معنویت سهم زیادی خواهد داشت، ولی اگر مربیّان، آموزگاران، پدران و مادران، در این جماعت ها شرکت کنند و در برابر شاگردان و فرزندان به نماز بایستند، الهام بخش خواهد بود. هم چنین مساجد باید در نهایت پاکی، پاکیزگی و زیبایی معنوی بوده و از هرنوع پلیدی به دور باشد. پاکیزگی مساجد به اندازه ای در اسلام اهمیت دارد که پاکیزه ساختن مسجد مایه آمرزش گناه شمرده می شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرموده است:

مَن کَنَسَ الْمَسْجدَ یَومَ الْخَمیسِ لَیلَة الْجُمعةِ فَأخرَجَ مِنهُ التُّرابَ قَدرِ ما نَدری فِی العَیْنِ غَفَر لَهُ. (2)

هرکس در شب جمعه، مسجد را به اندازه خاکی که ممکن است در چشم برود، جارو کند، خدا گناهش را می آمرزد.

ص:90

ص:91

ص:92

ص:93

ص:94

می گرفت، آرام بر زمین می گذاشت و بلند می شد و چون به سجده بعدی می رفت، باز حسین همان کار را انجام می داد. تا پایان نماز این کار تکرار شد.

مردی یهودی چون این صحنه را دید، به عنوان اعتراض نزد رسول خدا آمد و گفت: ای محمد! شما با کودکان رفتاری می کنید که ما این گونه رفتار نمی کنیم. پیامبر فرمود: اگر شما هم به خدا و رسول او ایمان داشته باشید، به کودکان خود مهربانی می ورزید و با مهر و نوازش با آنان رفتار می کنید. یهودی تحت تأثیر این پرورش اسلامی و بلندنظری پیامبر، شیفته اسلام شد و همان دم مسلمان گردید». (1)

ص:95

عبادت و آموزه های دینی آشنا کرد تا با کینه ورزی ودشمنی.

2. اصل لذّت: جالب و جذاب کردن نماز در نظر کودکان.

3. اصل آراستن و تشویق: باید سجاده و جایگاه نماز کودک و نوجوان را زیبا و دلچسب بسازیم و هنگام گفتن نام خدا و سجده کردن، او را تشویق کنیم.

4. اصل تغافل: نادیده گرفتن، اشتباه های کودک و نوجوان.

5. اصل آسان گیری: تلاش برای کاهش دشواری عمل عبادی در نظر کودکان و نوجوانان.

6. اصل تدریج: به یکباره نباید از کودک خود، انتظار عابد و زاهد شدن داشته باشیم.

7. اصل القا: القای محبّت خدا در قلب کودک و نوجوان و پاشیدن بذر محبت او در دلش.

8. اصل انس: باید کودک را با خدا مأنوس ساخت و از خدا نترساند. باید او را به سخن گفتن با خدا وادار کنیم و معنای «حاضر و ناظر» را به او بفهمانیم. (1)

پدر و مادر و مربیان هنگام واداشتن کودک به نماز باید به گونه ای رفتار کنند که به دلزدگی او از نماز نیانجامد. در این زمینه، موارد زیر باید رعایت شود:

ص:96

1. پرهیز از خسته کردن کودک با برنامه های اضافی و تعصّب آمیز یا بیداری او برای نماز شب.

2. پرهیز از به هم زدن بازی و سرگرمی های لذت آفرین کودک برای وا داشتن او به نمازخواندن.

3. پرهیز از کاربرد زور در وادار کردن فرد به نماز به ویژه در خردسالی.

4. پرهیز از سبک شمردن نماز و برگزار کردن آن باخنده.

5. پرهیز از جدایی انداختن میان دو نماز، مانند خواندن نماز ظهر و عصر در دو نوبت.

امام صادق علیه السلام فرموده است:

اِنَّا نَامُرُ صِبْیانَ اَنْ یَجْمَعُوا بَینَ الصَّلوتَین الاُولی وَ الْعَصْر وَ بَینَ الْمَغرِبِ وَ الْعِشاءِ مادامُوا عَلی وُضُوءٍ قَبلَ اَنْ یَشتَغِلُوا. (1)

ما کودکان خود را امر می کنیم که نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را با هم بخوانند تا پیش از آن که به کاری سرگرم شوند، با وضو باشند.

6. پرهیز از دعوت کودک یا نوجوان به نماز هنگامی که او را به تازگی تنبیه کرده ایم.

7. پرهیز از نماز خواندن هنگام خستگی و بی حالی.

8. پرهیز از یادآور ساختن مجازات های دشوار خداوند برای ترک کنندگان نماز در سنین پیش از هشت سالگی. (2)

باری باید دعا کرد که:

ص:97

رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ. (ابراهیم: 40)

پروردگارا! من و فرزندانم را برپادارنده نماز قرار ده و دعایم بپذیر.

ص:98

چندانی برای تماشای فیلم های دراز مدت ندارند. آنان چون در رؤیای کودکانه خویش غرق هستند، این گونه فیلم ها را در میانه راه رها می کنند و به دنبال کار دیگری می روند.

4. گنجاندن نمادهایی از دستورها و اندیشه های حیات بخش دین در متن سریال ها و فیلم های تهیه شده به صورت جذّاب و غیر مستقیم.

به تناسب فیلم نامه های اجتماعی ، باید به صورت غیرمستقیم، جایی برای انتقال دادن ارزش نماز گنجانده شود و با نمادهایی هم چون وضو ساختن یا نمازگزاری به وسیله بازیگران مشهور و محبوب، بار ارزشی به آن ببخشند. به یقین، تأثیر این شیوه اگر بیش تر از روش مستقیم باشد، کم تر نیست.

5. تهیه برنامه هایی از زندگانی پیشوایان دین یا اصحاب ایشان و علمای معاصر درباره نماز مانند: جریان وضو گرفتن حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام که هنگام وضو ساختن ، مفصل هایش می لرزید و رنگ صورت مبارکش زرد می شد. وقتی علت این حالت را از آن حضرت پرسیدند، فرمود: «بر هر کس که در مقابل پروردگار می ایستد، سزاوار است که رنگش زرد شود و اعضای بدنش بلرزد». (1)

6. بیان خاطره هایی از نماز گزاردن حضرت امام خمینی رحمه الله، از زبان نوجوانان در برنامه های کودک و نوجوان به ویژه در ایام میلاد یا ارتحال ایشان. هم چنین جریان بعضی از علمای معاصر در مورد نماز و

ص:99

آثار و پی آمدهای آن برایشان، دست مایه گران سنگی برای برنامه سازی خواهد بود. به هر حال، امام بزرگوار نمازگزاری بود که ایشان را به عنوان الگوی زندگی معاصر، می توان مطرح کرد و از زندگانی ایشان برای نوجوانان، برنامه ساخت. گفته اند: وقتی که امام خمینی رحمه الله وارد «نوفل لوشاتو» (فرانسه) شد، اول پرسید: قبله کدام طرف است؟ هم چنین در شبی که از پاریس به سوی تهران می رفت، تمام افراد در هواپیما خوابیده بودند و تنها ایشان در طبقه بالای هواپیما نماز شب می خواند.

حجت الاسلام سید احمد خمینی رحمه الله می گوید: «روزی که شاه فرار کرد، در نوفل لوشاتو بودیم. پلیس فرانسه خیابان اصلی نوفل لوشاتو را بست. خبرنگارانی از آفریقا، آسیا، اروپا و امریکا و شاید 150 دوربین فقط صحبت امام را مستقیم پخش می کردند تا از طریق حضرت امام، بزرگ ترین حادثه سال را مخابره کنند؛ چون شاه رفته بود و می خواستند ببینند که امام چه تصمیمی دارند. امام بر روی صندلی ایستاده بود در کنار خیابان. تمام دوربین ها بر روی امام زوم (متمرکز) شده بودند. امام چند دقیقه صحبت کردند. من کنار امام ایستاده بودم. یک مرتبه برگشتند و گفتند: احمد! ظهر شده؟ گفتم: بله، الان ظهر است. امام بی درنگ گفتند: والسلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته». (1)

7. چنان چه برنامه کودک و نوجوان با لحظه های عرفانی نماز هم زمان شود، می توان برنامه های کلیشه ای مانند مناجات را در روش و قالبی نو با

ص:100

ادبیاتی زنده و همه پسند ارایه کرد. می توان فیلم هایی کوتاه یا انیمیشن از احکام، آداب و مستحبات نماز تهیه و پخش کرد. در این میان توجه به موضوع های زیر بسیار اهمیت دارد: آداب وضو، لباس نمازگزار، نماز در مکان مقدس و مساجد، اذان و اقامه، آداب قبله و... . از این رو، تهیه برنامه درباره داستان هایی مانند زیر بسیار مناسب است:

«از مستحبات نماز آن است که انسان بوی خوش به بدن و لباسش بزند و با لباس پاکیزه نماز بخواند و با احترام و وقار برای عبادت خدا مشغول شود.

لحظات آخر عمر حضرت زهرا علیهاالسلام بود. چند لحظه ای به اذان مغرب باقی مانده بود. حضرت فاطمه علیهاالسلام به اسماء بنت عمیس فرمود: عطر مرا بیاور تا خود را خوشبو سازم و آن لباس را که با آن نماز می خوانم، بیاور. سپس وضو گرفت و هنگامی که می خواست نماز بخواند، حالشان دگرگون گشت. سرشان را به زمین نهادند و به اسماء فرمود: کنارم بنشین. هنگامی که وقت نماز فرا رسید، مرا بیدار کن تا نمازم را بخوانم. اگر برخاستم که چیزی نیست و اگر بر نخاستم، شخصی را نزد علی علیه السلام بفرست تا خبر فوت مرا به او بدهد. اسماء می گوید: وقت نماز فرا رسید، گفتم: الصلوة یا بنت رسول اللّه (ای دختر رسول خدا! وقت نماز است)! صدایی نشنیدم و متوجه شدم حضرت زهرا علیهاالسلام از دنیا رفته است». (1)

ص:101

8. خانواده در پرورش دینی فرزندان نقش مهمی دارد و پس از آن، نقش هم سالان در این رابطه مثال زدنی است. بنابراین، ساخت سریال هایی در زمینه گرایش فرزندان برخی خانواده های آشفته به عبادت و نماز به وسیله هم سالان پیشنهاد می شود. در این زمینه، باید خانواده ای که در آن اضطراب، ناهماهنگی، خشونت و بی احترامی به چشم می خورد، موضوع برنامه قرار گیرد.

مثال: آشنایی فرزندِ نوجوان آن خانواده در بازی فوتبال با یکی از نوجوانان مسجدی محل، حضور در مسجد، رفاقت با امام جماعت و دگرگونی احساس در رفتار با دیگران، گرایش به نماز و پیروی دیگر اطرافیان از او.

9. پیام رسانی و بازتاب جمله های کوتاه به صورت زیرنویس برای فرزندان و پدر و مادر. برای نمونه، جمله هایی که با «آیا می دانید» آغاز می شوند، در پیام رسانی به کودک و نوجوان بسیار مؤثر خواهد بود.

نمونه های اطلاع رسانی برای کودک و نوجوان

آیا می دانید دوست داشتنی ترین عبادت نزد خداوند نماز است؟

آیا می دانید نخستین چیزی که در قیامت مورد پرسش قرار می گیرد، نماز است؟

نمونه های اطلاع رسانی برای پدر و مادر

آیا می دانید چشم پوشی از خطای کودک و نوجوان به ویژه نماز در بسیاری موارد سازنده است؟

ص:102

آیا می دانید به رخ کشیدن خطا و سرزنش کردن نوجوان در مسایل عبادی به ویژه نماز، به جسورتر شدن او خواهد انجامید؟

10. فراخواندن مخاطبان رادیو و تلویزیون به برپایی نماز جماعت در پیش و پس از پخش اذان. با این که مشارکت کودک و نوجوان در نماز جماعت و حضور آنان در مساجد می تواند تأثیر عمیق درونی و تربیتی بر جا گذارد، ولی از سوی مجریان برنامه های کودک و نوجوان در این راستا اهتمام جدی دیده نمی شود.

11. تلاش شود زمان پخش برنامه های کودک و نوجوان با هنگام پخش قرآن و اذان تداخل پیدا نکند؛ زیرا پخش قرآن و اذان در لابه لای این برنامه ها و قطع شدن برنامه، ممکن است از اشتیاق کودک و نوجوان به آموزه های اسلامی بکاهد.

12. تضاد ارزشی در خانواده ها، عاملی برای گریزان شدن کودک و نوجوان از نماز است. اسوه و الگو بودن پدر و مادر و سازگاری بین کردار و اندیشه آنان می تواند ارزش های دینی را برای کودک و نوجوان درونی سازد. برای مثال، پدری که فرزندش را به نماز دعوت می کند، ولی خود سرگرم روزنامه خواندن می شود یا مادری که فرزندش را به نماز اول وقت می خواند، ولی خود به کار آشپزی می پردازد، چگونه الگویی خواهند بود؟

سیاست گذاران صدا و سیما و پدر و مادر باید تدبیری به کار بندند تا در وقت نماز، برنامه جاذب دیگری در بین نباشد مثل: برنامه های جذاب تلویزیونی یا ویدئویی و داستان گویی ها، بگو و بخندها، غذا خوردن و بازی های خانوادگی و دوستانه که مورد علاقه کودکان است.

ص:103

13. انتقال مفاهیم دینی به وسیله پدر و مادر با استفاده از تمثیل ها و تشبیهات که پذیرش این روش ها را در سنین کودک و نوجوانی آسان تر خواهد کرد. هم چنین پاسخ منطقی و مناسب به پرسش های مذهبی کودک و نوجوان، وی را علاقه مندتر می سازد. مثلاً اگر درباره نماز با کودک بحث شود، بتواند آن را دریابد و باور کند یا اگر از پاداش و کیفر خداوند برای او سخن بگوییم، به خاطر رسیدن به لذت بهشتی و دوری از عقاب خداوند، حاضر شود نماز بخواند. البته نباید نمازی عارفانه را از او انتظار داشت. بیش تر عبادت های او از نوع تجارت با خدا و نوعی بده و بستان به شمار می آید و در واقع، او با نماز و روزه خود، نوعی معامله گری را مطرح می سازد. به تدریج و در آینده، می توان مفاهیم عارفانه را به او آموخت.

ناگفته نماند که بعضی از کودکان در سنین پایین تر نیز آمادگی پذیرش دارند، ولی سخن کلی ما در برنامه سازی برای نوع کودک و نوجوان است.

14. یکی از کارکردهای نماز جماعت، تقویت روح جمعی و مشارکت آفرینی و ایجاد نظم و انضباط است. با شرکت در نماز جماعت، روحیه مشارکت در کودک و نوجوان افزایش می یابد و با برقراری ارتباط دوستانه میان نمازگزاران، اُنس و الفت پدید می آید. در ساخت برنامه در این راستا به جمله ها و داستان های زیر می توان توجه کرد:

1. «رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم همیشه صفوف نماز را منظم می فرمود تا این که رفته رفته برای همه نمازگزاران عادت می شد. روزی به

ص:104

مسجد تشریف آورد و به نماز ایستاد و خواست تکبیرة الاحرام بگوید که متوجه شد مردی سینه اش جلوتر از دیگران است. فرمود: بندگان خدا صفوف خود را منظم کنید وگرنه میان شما اختلاف خواهد افتاد».

2. ابن مسعود می گوید: «رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به شانه های ما دست می گذاشت و ما را پس و پیش می کرد و می فرمود: منظم بایستید. اگر در ایستادن اختلاف داشته باشید، دل هایتان هم مختلف خواهد شد...». (1)

3. جابر می گوید: «از امام محمّد باقر علیه السلام در مورد کودکانی که در نماز جماعت شرکت می کنند، پرسیدم. امام باقر علیه السلام فرمود: آنان را از صف های جلو به قسمت عقب صف نماز جماعت نفرستید، بلکه آنان را (در میان بزرگ سالان) پراکنده سازید». (2) به راستی، فرهنگ حضور کودک و نوجوان در صفوف نماز جماعت و پذیرش قلبی مسئولان مساجد را با استناد به این روایت زیبا می توان برجسته کرد.

4. از عبارت های زیر نیز می توان به عنوان زیر نویس بهره گرفت: نماز جماعت وسیله ای برای آشنایی با دوستان جدید است.

نماز جماعت نوعی آموزش نظم در زندگی است.

5. مداومت بر نماز از دوران کودکی، عامل بازدارنده از بزه کاری است چه بسا بیش تر بزه کاران نوجوان، اهل نماز و برقراری ارتباط با خداوند

ص:105

نبوده اند. ترسیم ظریفانه این مسأله می تواند عاملی برای جذب نوجوانان به نماز و هشداری برای پدر و مادر برای اهتمام بیش تر در پرورش دینی فرزندانشان باشد.

ص:106

4 _ پدر و مادر در برابر بی تفاوتی فرزند به نماز باید چه شیوه ای را به کار ببرند؟

5 _ نقش الگویی پدر و مادر در پرورش دینی فرزندان تا چه اندازه مؤثر است.

6 _ پدر و مادر، فرزندان خود را برای خواندن نماز صبح باید چگونه بیدار کنند؟

7 _ پدر و مادر هنگام سر زدن اشتباه از کودک و نوجوان و بهانه تراشی آنان برای فرار از نماز باید چه واکنشی نشان دهند؟

8 _ محبت تا چه اندازه در رشد عبادی کودک به ویژه در ترغیب او به نماز تأثیرگذار است؟

9 _ چه کنیم تا فرزندانمان به مسجد علاقه مند شوند؟

10 _ تفاوت های فردی و اجتماعی کودکان و نوجوانان بانماز و بی نماز را برشمرید؟

11 _ چگونه نوع برخورد پدر و مادر و روی آوردن آنان به نماز در ذهن کودکان جاذبه آفرین خواهد بود؟

ص:107

3 _ به جز محبت، به چه روش های دیگر می توان فرزندان را به نماز جذب کرد؟

4 _ در بهره گیری از قصه و شعر برای جذب کودکان به نماز چه ویژگی هایی وجود دارد؟

5 _ چگونه می توان در مراحل گوناگون رشد کودک آثار نماز را برای او تبیین کرد؟

6 _ آراستگی سخن و سخن گو در آموزش نماز به کودکان چه تأثیری دارد؟

7 _ تأثیر تغذیه حلال در جذب کودکان به نماز چیست؟

8 _ رشد علمی پدر و مادر و مربیان د ر پرورش دینی کودک و نوجوان چه تأثیری دارد؟

9 _ آسان گیری در پرورش دینی فرزندان چه نقشی دارد؟

10 _ نقش آموزش و پرورش در تشویق کودکان به نماز چیست؟

11 _ چرا پیشوایان معصوم علیهم السلام به عادت دادن کودکان به برپایی نماز از همان دوران کودکی تأکید دارند؟

12 _ چرا امام خمینی رحمه الله بزه کاری را با بی نمازی مرتبط می دانست؟

13 _ نقش صدا و سیما در گرایش کودک و نوجوان به عبادت به ویژه نماز چیست؟

14 _ نماز خواندن برای زندگی فردی و اجتماعی انسان چه پی آمدهایی دارد؟

ص:108

15 _ عوامل دور شدن کودک و نوجوان از نماز کدامند؟

16 _ برای افزایش علاقه مندی کودک و نوجوان به نماز چه راهکاری پیشنهاد می کنید؟

ص:109

ص:110

تهران، پژوهش، 1371.

12 _ بهشتی، سیدجواد؛ چهارصد سخن پیرامون نماز، قم، ستاد اقامه نماز، 1374.

13 _ پاینده، ابوالقاسم؛ نهج الفصاحه، تهران، انتشارات جاویدان، 1353.

14 _ جهانگرد، یداللّه؛ نحوه رفتار والدین با فرزندان، تهران، انجمن اولیا و مربیان، چاپ دوم، 1372.

15 _ حائری شیرازی، محمدصادق؛ تربیت اسلامی، تهران، انتشارات الشمس، 1359.

16 _ __________________، محمدصادق؛ نماز، تهران، انتشارات دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، بی تا.

17 _ حر عاملی، شیخ محمد حسن؛ وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1409 ه . ق.

18 _ حسینی دشتی، مصطفی؛ معارف و معاریف، تهران، موسسه فرهنگی آرایه، 1378.

19 _ دبس، موریس؛ مراحل تربیت، برگردان: محمدعلی کاردان، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ، 1374.

20 _ راشدی، حسن؛ نمازشناسی، تهران، ستاد اقامه نماز، چاپ اول، 1378.

21 _ راغب اصفهانی، ابوالقاسم؛ مفردات، تهران، مکتبة المرتضویه،

ص:111

1375.

22 _ سیّاح، احمد؛ فرهنگ جامع عربی _ فارسی، تهران، کتابفروشی اسلام، چاپ چهاردهم، بی تا.

23 _ شرفی، محمدرضا؛ مراحل رشد و تحول انسان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوم، 1368.

24 _ شیروانی، علی؛ کلیات فلسفه، قم، دارالثقلین، 1378.

25 _ طباطبایی، سیدمحمد حسین؛ تفسیرالمیزان، برگردان: محمدباقر موسوی همدانی، تهران، انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1363.

26 _ طبرسی، حسن بن فضل؛ مکارم الاخلاق، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1416 ه . ق.

27 _ عمید، حسن؛ فرهنگ عمید، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم، 1360.

28 _ فرشته حکمت، فرشاد؛ گلبانگ تربیت، تهران، انتشارات تربیت، چاپ اول، 1371.

29 _ فیض کاشانی، ملا محسن؛ تفسیر صافی، تهران، چاپ محمودی، 1355.

30 _ ____________________________؛ محجة البیضاء، قم، مؤسسه آل البیت، 1408 ه . ق.

31 _ قائمی، علی؛ اقامه نماز در دوران کودکی و نوجوانی، ستاد اقامه نماز، چاپ اول، 1372.

ص:112

32 _ _____________؛ روان شناسی و تربیت فرزندان شاهد، تهران، انجمن اولیاء و مربیان، 1366.

33 _ قرائتی، محسن؛ پرتوی از اسرار نماز، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1369.

34 _ ________________؛ یکصد و چهارده نکته درباره نماز، تهران، ستاد اقامه نماز، چاپ شانزدهم، 1373.

35 _ قمی، ابومحمد جعفربن احمدبن علی؛ جامع الاحادیث، مشهد، مؤسسه طبع رضویه، بی تا.

36 _ کرمی، رضا و علی رضا مرادی؛ روان شناسی تربیتی، تهران، مرکز تربیت معلم، 1368.

37 _ کلینی، محمدبن یعقوب؛ اصول کافی، برگردان: سیدجواد مصطفوی، تهران، چاپ اول، 1350.

38 _ گیلانی، عبدالرزاق؛ مصباح الشریعة، تهران، کتاب خانه صدوق، 1366.

39 _ مبشری، اسداللّه؛ ترجمه نهج البلاغه، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دهم، 1375.

40 _ متقی هندی، علی؛ کنزالعمال، بیروت، مکتبة التراث الاسلامی، 1397.

41 _ مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1350 تا 1360.

ص:113

42 _ ______________________؛ حلیة المتقین، تهران، انتشارات محمدحسن علمی، 1360.

43 _ مجله نیایش، فصل نامه پژوهشی مطالعاتی نماز، ستاد اقامه نماز، تابستان 1378.

44 _ محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمة، قم، دارالحدیث، 1375.

45 _ مطهری، مرتضی؛ گفتارهای معنوی، تهران، صدرا، 1363.

46 _ مظلومی، رجب علی؛ گامی در مسیر تربیت اسلامی(1)، تهران، نشر آفاق، چاپ اول، 1358.

47 _ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران؛ تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامی، بی تا.

48 _ موسوی خمینی، سیدروح اللّه؛ صحیفه نور، تهران، انتشارات ارشاد اسلامی، 1368.

49 _ نوری، حسین؛ مستدرک الوسائل، تهران، مکتبة الاسلامیه، 1383 ه . ق.